“Tôi viết bài Kiếp Nghèo trong hoàn cảnh hoàn toàn thật của tôi lúc đó. Viết bằng rung động chân thành, và lần đầu tiên tôi viết bài Kiếp Nghèo bằng những dòng nước mắt… Lúc đó tôi còn trẻ lắm, khoảng 1954, sau khi tôi bán được bài Trăng Thanh Bình đầu năm 1953, tôi để dành được một số tiền, mua một chiếc xe đạp để di chuyển trong lúc đi học.
Nhà tôi ở Dakao. Thường thường muốn về Dakao phải đi qua con đường Phan Thanh Giản. Con đường Phan Thanh Giản cây cối um tùm. Khoảng ngang trường Gia Long không có một căn nhà nào… Đêm đó, tôi chẳng may gặp một trận mưa rất to, không có nơi để trú mưa, đành phải đi dưới mưa để tìm ‘thú đau thương’.
Lúc đó, tôi thấy mình thật cô đơn, thấy mình bé nhỏ và hình như bị đời ruồng rẫy đến vô tình. Tôi đi mãi cho tới khi về nhà, không kịp thay quần áo, ôm cây đàn và cứ thế viết về Kiếp Nghèo, về phận bạc của mình” Đó là những tâm sự của nhạc sĩ Lam Phương sau này về bài hát Kiếp Nghèo, một trong số những tác phẩm đầu tay mang lại tên tuổi cho chính mình.
Nhạc sĩ Lam Phương
Và có lẽ, những cảm xúc ấy đã phải kìm nén từ rất lâu, rất lâu về trước, kể từ khi mà ông biết nhận thức về cuộc sống khốn khổ của gia đình mình. Gia đình ông nghèo cả về vật chất lẫn tinh thần, mẹ ông một mình bươn chải nuôi 6 anh em ông (ông là con cả) vì người chồng, người cha phụ bạc đã bước chân đi theo tình yêu mới. Từ năm 10 tuổi ông đã rời gia đình lên Sài Gòn nương tựa gia đình người bà con để vừa học, vừa làm mà phụ giúp gia đình.
Một thời gian sau khi sắp công việc dưới quê ổn thỏa, mẹ ông cũng bán nhà và dắt các em lên ở cùng ông. Lúc này ông cũng đã có chút danh tiếng và chỗ đứng trong làng nhạc vàng, nhưng điều đó cũng chẳng giúp được nhiều cho hoàn cảnh khốn khó cho gia đình mình. Họ đã thuê một căn nhà nhỏ tồi tàn ở hẻm Vạn Chài thông ra đường Paul Bert (nay là Trần Quang Khải). Tuy nằm ở khu Dakao sầm uất, nhưng xóm Vạn Chài là một xóm ổ chuột phức tạp với những kẻ nghiện ngập và tù tội. Ngay cả cảnh sát cũng ngại khi vào xóm này để kiểm tra quân dịch nếu không có trang bị vũ khí cũng như nhân lực đầy đủ.
Mời quý vị nghe lại ca khúc "Kiếp Nghèo" Trình bày: Thanh Tuyền
Bấm vào để nghe "Kiếp Nghèo" Trình bày: Thanh Tuyền
Mời quý vị nghe lại ca khúc "Kiếp Nghèo" Trình bày: Khánh Ly
Bấm vào để nghe "Kiếp Nghèo" Trình bày: Khánh Ly
Trong những cơn mưa trĩu nặng phủ kín cả Sài Gòn năm 1954, nhạc sĩ phờ phạc, đạp xe về xóm trọ, ông thấy trước hiên nhà, mẹ ông đang loay hoay hứng nước mưa. Càng làm cho ông thương xót vô cùng, và hiểu sâu sắc cảnh sống tối tăm phận đời mong manh, trôi nổi của chính mình, của gia đình và vô số con người vẫn đang trong Kiếp Nghèo ở ngoài kia.
Ông viết Kiếp Nghèo và mất một tuần để chỉnh sửa lại nó trước khi ra mắt công chúng qua bản in tờ nhạc của Nhà xuất bản Tinh Hoa Miền Nam.
Đường về đêm nay vắng tanh
Rạt rào hạt mưa rớt nhanh
Lạnh lùng mưa xuyên áo tơi
mưa chẳng yêu kiếp sống mong manh
Trên nền nhạc tango đầy nhịp nhàng và sôi động như là đang thể hiện một Sài Gòn vô cùng hoa lệ và hối hả. Nhưng trong sự hoa lệ và hối hả đó còn có những khoảng lặng, những góc tối của cuộc đời đầy xót xa: “Đường về đêm nay vắng tanh/ Rạt rào hạt mưa rớt nhanh” - trong màn đêm cô đơn và hiu quạnh, cơn mưa cứ thế lạnh lùng xuyên qua chiếc “áo tơi” của chàng trai, một con người với “kiếp sống mong manh” nhưng làn mưa vẫn vô tình mà “chẳng yêu” lấy anh dù chỉ một chút.
Và cứ thế một mình anh phải “lầy lội qua muôn lối quanh” của Sài Gòn, “gập ghềnh” đi qua những con “đường đê tối tăm” để trở về “dừng bên mái tranh”, nơi mà “nghe trẻ thơ thức giấc bùi ngùi”, nghe cuộc đời “ngập ngừng” với đầy rẫy muôn khó khăn đang đón chờ mình ở phía trước. Anh thương xót thay cho hoàn cảnh của riêng mình, của gia đình và của cả những “mái nhà tranh” nơi xóm nghèo hiu quạnh nằm giữa lòng một thành phố xa hoa.
Lầy lội qua muôn lối quanh
Gập ghềnh đường đê tối tăm
Ngập ngừng dừng bên mái tranh
nghe trẻ thơ thức giấc bùi ngùi
Nhưng dù nghèo, dù khổ thì những tình cảm chan chứa của mọi người cũng không bao giờ mất đi. Anh lắng nghe “êm êm tiếng hát ngân nga ôi lời mẹ hiền ru thiết tha” và cảm nhận lấy một chút tình thương của cuộc đời mình giữa “không gian tím ngắt bao la” này. Và giữa cái không gian u buồn đó, dường như anh cảm thấy đường về nhà, về tương lai của mình sao mà xa quá, sao mà lạnh lẽo và chua xót biết bao. Nhưng cơn mưa lạnh lùng vẫn cứ rơi, vẫn cứ không thể thấu hiểu cho cõi lòng đang “lạnh lùng giữa đêm trường” của anh. Cuộc đời chính là vậy mà, chỉ có mình ta mới hiểu và có thể thương xót cho ta mà thôi. Anh cũng vậy, anh xót xa cõi lòng cho chính cuộc đời của mình, một cuộc đời mà “chẳng tình thương không yêu đương”.
Êm êm tiếng hát ngân nga ôi lời mẹ hiền ru thiết tha
Không gian tím ngắt bao la như thương đường về quá xa
Mưa ơi có thấu cho ta lòng lạnh lùng giữa đêm trường
Đời gì chẳng tình thương không yêu đương
Thương cho kiếp sống tha hương thân gầy gò gửi cho gió sương
Đôi khi muốn nói yêu ai nhưng ngại ngùng đành lãng phai
Đêm nay giấy trắng tâm tư gửi về người chốn mịt mùng
Đời nghèo lòng nào dám mơ tình chung
Anh thương cho chính bản thân mình, “thương cho kiếp sống tha hương thân gầy gò gửi cho gió sương”, dù cho đã cố gắng suốt cả một thời gian dài nhưng nhìn lại vẫn chưa có gì trong tay. Anh cũng yêu, cũng thương, cũng muốn bày tỏ tình cảm của mình cho “ai đó”, nhưng lại e ngại cuộc sống nghèo khổ của mình, mình còn chưa lo được cho bản thân thì làm sao có thể mang lại hạnh phúc cho một người nào khác đây, vậy cho nên anh cũng chỉ “đành lãng phai”, đành buông bỏ tiếng yêu đang réo gọi trong lòng mình mà thôi.
Nhưng điều đó không có nghĩa là anh sẽ buông xuôi chính cuộc sống của mình. Từng ngày, từng giờ anh vẫn đang luôn luôn cố gắng, cố gắng để sau này sẽ được sống trong một cuộc sống tốt hơn. Anh cũng khát khao, cũng mong cầu trời cao kia sẽ nhìn thấu được sự chân thành, sự cố gắng của anh mà “ban phước cho đời con” - Cho anh có được “một mái tranh yêu”, cùng với “một mối tình chung thủy không hề phai” và “một ngày mai mưa không nghe tiếng khóc trong đêm dài”, chỉ còn lại tiếng cười đùa vui tươi trong niềm hạnh phúc đủ đầy. Đó chính là niềm khát khao, là “nỗi niềm biết ngày nào ai thấu” của chàng nhạc sĩ nghèo là anh, nhưng dù vậy thì anh vẫn mơ và tin rằng cố gắng của mình sẽ có một ngày được đền đáp xứng đáng.
Trời cao có thấu cúi xin người ban phước cho đời con
Một mái tranh yêu, một mối tình chung thủy không hề phai
Và một ngày mai mưa không nghe tiếng khóc trong đêm dài
Đây cả nỗi niềm biết ngày nào ai thấu cho lòng ai
Và thật bất ngờ, chính Kiếp Nghèo đã giải thoát “kiếp nghèo” cho bản thân nhạc sĩ lam Phương và gia đình mình. Bài hát ngay sau đó đã làm mưa làm gió và nổi khắp làng nhạc vàng, trở thành một hiện tượng âm nhạc vào những năm của thập niên 1960, qua giọng ca của nữ ca sĩ Thanh Thúy và sau đó là Thanh Tuyền. Nhờ có Kiếp Nghèo ông đã mua được cho mẹ cùng gia đình mình một căn nhà khang trang ở cư xá Lữ Gia (trị giá 40 cây vàng), và nhận được số tiền bản quyền lên đến 1,2 triệu đồng (tiền Việt Nam Cộng hòa vào thời điểm đó). Có lẽ “trời cao đã thực sự nhìn thấu” được sự cố gắng và “ban tặng” cho ông những gì mà ông đã mong ước như trong Kiếp Nghèo ông đã ghi.
Và cho đến tận bây giờ, Kiếp Nghèo vẫn đang được vang lên từng ngày, từng giờ, và sống trong mong ước của những con người mang kiếp nghèo như là bản thân ông. Tất nhiên, tôi cũng tin là nó sẽ vẫn mãi sống như thế trong lòng của những con người yêu nhạc, mãi mãi.
Lối Cũ biên soạn